Miếu Bà Chúa Xứ núi Sam là một công trình kiến trúc đẹp và tôn nghiêm, tọa lạc dưới chân núi Sam, thuộc phường Núi Sam, thành phố Châu Đốc (nay là phường Vĩnh Tế), tỉnh An Giang.
Đây là một trong những danh thắng nổi tiếng và là điểm đến của du khách bốn phương, tạo nên một mùa lễ hội...
Truyền thuyết
Vào những năm đầu thế kỷ XIX, quân Xiêm (Thái Lan) thường sang nước ta quấy nhiễu, cướp bóc. Lên đến đỉnh núi Sam gặp tượng bà, chúng dùng nhiều cách để khiêng xuống núi mang về xứ. Nhưng dù có cố gắng thế nào cũng không thực hiện được việc di chuyển Tượng Bà. Một hôm, dân làng gặp tượng bà giữa rừng, mọi người hợp nhau khiêng về lập miếu thờ cúng. Nhưng lạ thay, họ không làm sao nhấc nổi bức tượng mặc dù rất đông người khiêng.
Lúc này, có một phụ nữ lên đồng, tự xưng là Bà Chúa Xứ và bảo phải có 9 người con gái đồng trinh, tắm rửa sạch sẽ lên khiêng thì tượng bà ắt sẽ xuống. Nghe vậy, dân làng làm theo và kỳ diệu thay, các cô gái đã khiêng tượng bà đi một cách dễ dàng. Nhưng xuống đến chân núi, tượng bà nặng trịch, không xê dịch được nữa, mọi người cho rằng Bà Chúa Xứ đã chọn nơi đây an ngự nên lập miếu thờ cúng.
Tượng Bà Chúa Xứ ở trên đỉnh núi Sam. Hiện nay, nơi đó vẫn còn dấu tích đá sa thạch hình vuông, cạnh 1,6m, bề dầy gần 0,30m.
Theo nhà khảo cổ học người Pháp Malleret, trong thời gian tiến hành khai quật khu di chỉ Óc Eo – Ba Thê (từ năm 1942 đến năm 1944), ông có đến núi Sam nghiên cứu tượng Bà Chúa Xứ và xác định đây là loại tượng thần, được tạo theo dáng người ngồi nghỉ ngơi, vương giả, vật liệu bằng sa thạch, giá trị nghệ thuật cao. Qua giám định bước đầu cho thấy, tượng Bà Chúa Xứ là một tác phẩm nghệ thuật thời Trung cổ còn được giữ đến ngày nay.
Kiến trúc và Lễ hội
Đến với thành phố Châu Đốc, du khách không thể không một lần đến chiêm bái, thắp hương ở miếu Bà Chúa Xứ - một địa điểm du lịch văn hóa tâm linh nổi tiếng của tỉnh An Giang.
Miếu Bà Chúa Xứ núi Sam nằm trên vùng đất trũng phía Tây Bắc núi Sam, lưng quay về vách núi, chính điện nhìn ra con đường và cánh đồng. Là một di tích kiến trúc nghệ thuật nổi tiếng ở miền Nam, thời gian xây dựng khoảng năm 1820-1825 (thời kỳ phát hiện ra tượng bà), bằng tre lá đơn sơ; đến năm 1870 được xây dựng lớn và khang trang hơn.
Đến năm 1872, theo yêu cầu của Hội Quý tế (nay là Ban Quản trị lăng miếu) và nguyện vọng của đồng bào sùng kính, miếu bà đã được thiết kế, xây dựng lại mới về cả về quy mô, kiến trúc và mang đậm nét nghệ thuật như hôm nay. Ngôi miếu có bố cục kiểu chữ Quốc, hình khối tháp kiểu hoa sen nở, nền lát gạch bông, tường cẩn đá ốp lát, cột bê tông cốt thép, mái tam cấp ba tầng lầu, lợp ngói đại ống màu xanh, góc mái vút cao như mũi thuyền đang lướt sóng. Các hoa văn ở cổ lầu chánh điện thể hiện đậm nét nghệ thuật. Phía trên cao, các tượng thần khỏe mạnh, đẹp đẽ giăng tay đỡ những đầu kèo. Các khung bao, cánh cửa đều được chạm trổ, khắc, lộng tinh xảo và nhiều liễn đối, hoành phi lộng lẫy.
Miếu Bà Chúa Xứ núi Sam là một kiến trúc nghệ thuật kết hợp giữa truyền thống dân tộc và hiện đại với tổng thể hài hòa, cân đối. Hàng năm, Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ diễn ra từ ngày 23 đến 27-4 âm lịch, gồm nhiều hình thức lễ tiết cổ truyền trọng thể, thu hút đông đảo Nhân dân khắp mọi miền đất nước đến tham dự. Trong lễ hội, long trọng nhất là lễ khai hội và lễ phục hiện. Khai hội có nhiều chương trình quy mô và phong phú vào đêm trước lễ tắm Bà Chúa Xứ. Đặc biệt, lễ phục hiện lại bối cảnh rước tượng Bà Chúa Xứ từ đỉnh núi Sam về miếu thờ theo truyền thuyết 9 cô gái đồng trinh đưa bà xuống núi sẽ được tổ chức quy mô, trang trọng…
Lễ hội miếu Bà Chúa Xứ núi Sam (thành phố Châu Đốc) vừa được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia. Khu du lịch Quốc gia Núi Sam là tập hợp những quần thể di tích văn hóa đã được xếp hạng cấp Quốc gia, như:
- Tây An cổ tự
- Lăng Thoại Ngọc Hầu
- Miếu Bà Chúa Xứ
- …
